گفتگو با فرزند علامه سيد عبدالعزيز طباطبايي يزدي درخصوص اثر ارزشمند علامه اميني كتاب مقاصد العليه تقديم خوانندگان مي گردد.

* با تشكر از اينكه وقت خود را اختصاص داديد، لطفا در ابتدا توضيح كوتاهي درباره مجموعه الغدير و كتاب المقاصد العليه بفرماييد ؟

من هم از زحمات شما سپاسگزارم. در ابتدا بايد بگويم، گرچه چندين عنوان كتاب از علامه اميني به چاپ رسيده است، ولي شهرت علمي و كارنامه پربرگ و بار اين علامه مجاهد، نزد مردم و حتي اهل نظر، سخت تحت الشعاع اثر جاويدان الغدير است.

علامه، آثار كم حجم تر اما همچنان مهم ديگري نيز دارد كه مي توانند براي مطالعات اسلامي بسيار راهگشا باشند و «المقاصد العلية» يكي از اين آثار است.

لازم است اين نكته را متذكر شوم كه ميزان معرفت عموم طلاب و دانشجويان نسبت به مجموعه الغدير آنچنان كه بايد شايسته باشد، نيست. اين مجموعه دانشنامه اي است از دين، ادبيات، كتابشناسي، تاريخ و تراجم شرق اسلامي كه مغفول مانده است.

بگذريم از كوتاهيِ مراكز علمي در توجه به كتاب عظيم الغدير، كه به قول دكتر طالعي اگر در اختيار هر ملتي بود، ده ها پايان نامه دانشگاهي و پژوهش هاي روشمند بر اساس آن پديد مي آوردند؛ ولي ما هرگز چنين نكرديم.

در هر صورت، كتاب المقاصد العلية يكي از آثار مهم علامه اميني است كه به ياري خدا پس از هشتاد سال كه از تأليف آن مي گذرد، براي اولين بار منتشر شده است. شايسته است كه پژوهشگران در محتواي آن كنكاش كرده و مباني فكري علامه را از آن استخراج كنند.

*انگيزه و داستان نگارش اين كتاب توسط علامه اميني چه بوده است؟

از مرحوم آيت الله سيد هاشم حسيني طهراني صاحب توضيح المراد، كه ارتباط استواري با علامه داشته است، نقل شده كه: در زمان مرحوم آية الله حاج شيخ عبدالكريم حائري يزدي مؤسس حوزه علميه قم، شخصي از تبريز نامه اي خدمت ايشان مي فرستد و سئوال مي كند كه نظر شما راجع به عالم ذر چيست؟ مرحوم حاج شيخ در جواب مرقوم مي فرمايد كه: عالم ذر از مسلمات روايات اهل بيت عليهم السلام و بعض آيات قرآن و تفاسير ذيل آن آيات است. نامه را امضا كرده و مهر زده و براي مستفتي ارسال مي كنند. آن شخص، بعداً استفتا را به علامه اميني نشان مي دهد. علامه بعد از مشاهده آن، مي گويد اين استفتاء جز اين جواب، نياز به يك كتاب هم دارد و اين كتاب را تأليف مي كند. آنگاه اين كتاب را به همراه آن استفتا و يك نسخه زيراكس شده خط خودشان به محضر مرحوم حاج شيخ در قم ميفرستند.

علامه معتقد بود در برابر پرسش هاي اعتقادي بنيادين بايد آثار بيشتري تأليف شود و روايات عالم ذر بايد بررسي شود. حداقل در حدي كه براي مخاطبان شيعه، اين مطلب ابهامي نداشته باشد.

*لطفا كمي درباره مشخصات كلي كتاب از لحاظ محتوايي و ساختاري توضيح دهيد.

- اين كتاب با عنوان «المقاصد العليّة في المطالب السنية» اثري است كه علامه اميني در آن چهار آيه مهم قرآني را كه مورد توجه متلكمان و عالمان دين بوده، در چهار بخش جداگانه تفسير كرده و سپس مورد بحث و بررسي قرار مي دهد و در ذيل هر كدام روايات قابل توجهي را از منابع عمده حديثي ذكر مي كند. اين مسائل شامل اسماء و صفات، عالم ذر و اظله، بحث طينت، و نسبت اين عوالم با سرنوشت و اختيار آدميان است.

*چه آياتي در اين كتاب مورد بررسي قرار گرفته است؟

- مطلب اول به تفسير آيه11 سوره غافر (قالوا ربَّنا أمَتَّنَا اثنَتَينِ وَأحيَيتَنا اثنَتَين) مي پردازد كه در صفحات 11 تا 54 درج گرديده و پيرامون موت و حيات دوگانه است.

مطلب دوم تفسير آيه180 سوره اعراف (وَللَّه الأسماءُ الحُسني فَادعوهُ بِها) است كه در صفحات 55 تا 129 درج گرديده و بحثي آن پيرامون اسماي حسناي الهي است.

مطلب سوم نيز تفسير آيه172 سوره اعراف (وَإذ أخذ رَبُّكَ مِن بَني آدَمَ مِن ظُهورِهِم ذُرّيتهم...) است و در صفحات 131 تا 336 قرار دارد. اين فصل كه در اثبات عالم ذر نوشته شده، نزديك به نيمي از كتاب را در برگرفته.

و در نهايت چهارمين مطلب به تفسير آيات هفتم تا يازدهم سوره مباركه واقعه اختصاص دارد: (وَكُنتُم أزواجا ثَلاثَةً* فَأصحاب المَيمَنَهِ ما أصحاب المَيمَنَهِ* وَأصحاب المَشئَمَهِ ما أصحاب المَشْئَمَهِ* والسّابِقونَ السّابِقونَ* أوّلئِكَ المُقرِّبونَ). اين آيات در ارتباط با اصحاب يمين و اصحاب شمال است.

اين كتاب همچنين مشتمل بر120 حديث درقالب سه (چهل حديث) است كه بسيار عالي و محققانه توسط علامه گزينش شده اند. متن كتاب در حدود 400 صفحه است كه 120 صفحه آن را فهارس و نمايه ها به خود اختصاص داده است.

*ظاهرا مطالب به صورت از هم گسسته هستند. آيا هدف مولف هم بيان مسائلي جداگانه بوده؟

- بله به نظر مي رسد مطالب از هم مستقل هستند، ولي مؤلف بزرگوار پيوندي ميان آنها برقرار كرده و پيوسته، مضامين هر بخش را به بخش هاي ديگر ارجاع مي دهد. البته بخش مهم و قابل توجه كتاب از نظر كمّي و كيفي بخش سوم است كه راجع به عالم ذرّ مي باشد.

نكته ديگر اين كه نقد در اين كتاب، جايگاه ويژه اي دارد. به اين صورت كه سخنان تعدادي از عالمان دين همچون سيد مرتضي، فخر رازي و شيخ مفيد و علامه مجلسي در اين كتاب مورد نقادي قرار گرفته است.

در ضمن به خاطر تسلط بالاي علامه به ادبيات، بهره گيريِ فراوان از اشعارِ عربي و فارسي در ضمن مباحث، از ويژگي هاي ديگر اين كتاب است.

*اين اثر چه تفاوتي با الغدير دارد؟

- فضاي كتاب الغدير يك فضاي احتجاجي است و مخاطبان اصلي آن اهل سنت هستند. بر همين اساس تمامي منابع مورد استناد در آن از منابع علماي اهل سنت است.

مؤلف بر مبناي يكي از قواعد اساسي منطقي در جدل، كه احتجاج از طريق ارائه مسلمات طرف مقابل مي باشد؛ مطالب كتاب خود را با استناد به اقوال و آراي اهل سنت استوار كرده است. اما در اين كتاب چنين نيست زيرا محتوايي تبييني دارد و مخاطبان آن شيعيان هستند. لذا جز در موارد بسيار نادر، عموم منابع، شيعي است.

اهميت خاص اين اثر، بازتاب بالاي منش فكري و طرز انديشه اعتقادي مرحوم علامه است. دكتر حسن انصاري نيز در مقاله خود متذكر شده است كه در بين آثار متشر شده از علامه، هيچ كدام به اندازه اين اثر، نماينده طرز فكر آن مرحوم در رابطه با مسائل اعتقادي و مشي كلي فكري ايشان نيست.

*علامه چه زماني اين كتاب را تأليف كرده است؟

- «المقاصد العلية» مقدمه، مؤخّره و تاريخ تأليف ندارد. در واقع مجموعه اي است از چهار گفتار كه البته با تنظيم و تدوينِ مؤلف به اين صورت درآمده است. به قرينه تاريخ استفتايي كه مؤلف از ميرازي نائيني (مورخ سال 1353 قمري) در كتاب آورده و تاريخ ارتحال شيخ عبدالكريم حائري (سال 1355 قمري) و علامه كتاب را براي ايشان ارسال كرده است، تأليف كتاب بين سالهاي 53 تا 55 قمري صورت گرفته است.

همچنين احتمال مي رود همزمان با تأليف اين كتاب، علامه به كتاب الغدير مشغول بوده باشد. چون مرحوم پدرم مي گفتند علامه مكرر به من فرمودند شيخ عباس قمي ميل داشت اين كتاب چاپ شود و آن را ببيند و مي گفت: چرا الغدير را چاپ نمي كني؟ من دلم مي خواهد آن را ببينم. اين مطلب نشان دهنده آن است كه كتاب الغدير در زمان حيات محدث قمي (متوفاي سال 1359 قمري) شكل گرفته بوده كه ايشان انتظار شكل نهايي و چاپ شده آن را داشته اند.

نهايتاً بايد گفت علامه اين كتاب را در سالهاي جواني خود نگاشته است. به نظر مي رسد در همان برهه اي باشد كه ايشان از نجف به تبريز بازگشته بودند. شايان توجه است كه مرحوم پدرم مي فرمودند اين كتاب براي مدتي مفقود بوده و به لطف خداوند منان به صورت اتفاقي پيدا شده است.

*روش تحقيق علامه اميني در اين كتاب چيست؟

- علامه در اين كتاب با رويكردي حديثي در ضمن تفسير آيات قرآني به تبيين موضوعات مهم اعتقادي پرداخته است. نگاه ويژه علامه به احاديث و محدّثان، قابل توجه است.

چكيده اين اثر و روح همه مطالب اين كتاب، ولايت اميرالمؤمنين است. بعنوان نمونه ايشان به كتابي از "حافظ رجب بُرسي" به نام «مشارق انوار اليقين» اعتماد كرده و سعي كرده تا توجيه صحيحي براي احاديث نقل شده پيدا كند. يا شخصيتي به نام "فرات كوفي" كه از محدثان سده چهارم است و در غالب كتاب هاي رجالي مجهول مانده، با عنوان «استاد المحدّثين في عصره» مورد ستايش قرار داده است.

از اقدامات ديگر علامه اميني در اين كتاب، استناد به زيارت غديريه منقول از امام هادي است و سند آن را معتبر دانسته است. در مواردي هم تعليقات عالمانه و محققانه اي براي حل مشكلات برخي احاديث، با توجه به موضوع هاي مطرح شده در مباحث توحيد و عدل نگاشته است.

تمام منابع اين كتاب، بجز موارد خاص و معدود (مانند صفحات 202 تا 204)، جزو منابع معتبر شيعه هستند. برخي از اين منابع در زمان تأليف اين كتاب هنوز چاپ نشده بودند و مرحوم علامه از نسخه هاي خطي آنها با تعبير «هو موجودٌ عندنا» نقل كرده است. منابعي چون تفسير فرات كوفي، كشكول سيد حيدر آملي، بشارة المصطفي عمادالدين طبري، العروس قمي و غيره.

البته بعضي از آنها مانند «شهاب مبين» نوشته "ميرزا ابوالقاسم اردوبادي" هنوز هم به صورت خطي باقي مانده است. همچنان كه از كل مجموعه الغدير هويدا است؛ تسلط علامه بر كتابها و مجاميع حديثي، سبب گستردگي منابع اين كتاب شده است.

يكي از وجوه امتياز آثار علامه اميني، عدم اكتفا به منابع در دسترس و چاپ شده و سهل الوصول است. علامه به منابع متعارف كتابهاي روزگار خود بسنده نكرده و عمر خود را در لابلاي كتابخانه هاي خطي و دست نويس هاي دشوارخوان سپري كرده است. طبيعي است كه كتاب چنين نويسنده اي داراي منابع پژوهشي بسيار گسترده تري نسبت به كتاب هاي ديگر است.

*ارتباط نشر اين كتاب با بنياد محقق طباطبايي چيست؟

- يكي از اهداف عمده ما در بنياد محقق طباطبايي، نشر ميراث شيعي است و چاپ اثري منتشرنشده از علامه اميني بي شك در همين راستا قرار مي گيرد. از سوي ديگر، نسخه عكس دستنويس اين اثر در اختيار كتابخانه محقق طباطبائي بود و زمينه انتشار اين اثر را هموار مي كرد. لذا نشر كتابي كه سالهاست بسياري از شيفتگان مكتب اميرالمؤمنين مشتاق چاپ آن بودند از وظايف اين بنياد بود تا آن را در اختيار آنان قرار دهد. همراهي و همدلي و تشويق دوست ارجمندمان حجه الاسلام و المسلمين احمد اميني، فرزند علامه، عامل بسيار مؤثري در پيشرفت و به ثمر رسيدن كار بود.

*جناب استاد طباطبايي، لطفا مختصري در مورد اقدامات خودتان در تحقيق و تصحيح اين كتاب توضيحاتي بيان بفرماييد ؟

- نسخه اساس طبع، نسخه اي است كه در اختيار مرحوم محقق طباطبائي بود. مرحوم سيد هاشم حسيني تهراني صاحب توضيح المراد به دليل اُنس با علامه اميني از روي نسخه اصلي نوشته است. و جناب حجة الاسلام حاج شيخ محمدرضا كريمي در سال 1407 قمري، از روي اين نسخه استنساخ كرده و به مرحوم پدرم محقق فقيد سيد عبدالعزيز طباطبايي رحمة الله عليه، هديه كرده كه اكنون در كتابخانه ايشان موجود است.

متن كتاب بر اساس اين نسخه تصحيح گرديده و احاديث آن از مهمترين منابع قابل دسترس محققان استخراج شده است. اعلام مذكور در متن معرفي و ابيات شعري مجهول نيز به منابع آن مستند شده است.

برخي احاديث و كلمات عالمان متقدم نيز كه از مصادر ناآشنا نقل شده، مورد بررسي و تبارشناسي قرار گرفته است. گستره منابع كتاب به دليل تسلطي كه علامه اميني بر ميراث علمي علماي متقدم داشته است و وسعت مطالعات ايشان در كتابخانه هاي خطي مختلف عراق و سوريه و ايران و هند انجام شده است، در اين كتاب نيز قابل مشاهده است.

مضامين اين كتاب هنوز جاي كار بسياري دارد و اين كتاب مي تواند زمينه پژوهش هاي بعدي خصوصاً در مباحث «اسماي حسناي الهي» و «عالم ذر» كه نياز به تتبع فراوان دارند، باشد.

بنده نيز اين كار را به عنوان رساله پايان نامه كارشناسي ارشد خود در دانشگاه اديان عرضه كرده بودم. در اينجا لازم است از دوست فاضل و ارجمندم حجه الاسلام و المسلمين احمد اميني فرزند مرحوم علامه ياد كنم كه متن حروف چيني شده كتاب را كه با نسخه اصلي نجف مقابله شده بود و باعث شد بخش مهمي از كار تحقيق هموار گردد از سر لطف در اختيار ما قرار داد و ما را در انجام اين امر و اتقان كار ياري نمود.

*باز تاب اين كتاب چطور بوده است؟

- با توجه به اينكه مدت زيادي از چاپ اين كتاب نمي گذرد، هنوز به صورت شايسته معرفي نشده است ولي با اين حال توجه اهل تحقيق به اين كتاب بسيار بوده است.

ويژه نامه اي با عنوان «امين شريعت» به مناسبت رونمايي از اين كتاب به چاپ رسانديم كه حاوي مقالاتي درباره اين كتاب و مؤلف آن و گفتگوهايي در اين خصوص است كه گرچه در فرصتي بسيار كوتاه فراهم گرديد اما بحمدالله كار خوبي شد و مورد توجه محققان واقع گرديد. مقاله اي از جناب آقاي محمد بياباني اسكويي درباره عالم ذر و بررسي آراء علامه در اين كتاب، و مقالاتي از دكتر حسن انصاري و دكتر عبدالحسين طالعي و ديگران در معرفي اين كتاب در آن ويژه نامه منتشر گرديد.

يك زندگي نامه نسبتاً مفصل هم از علامه اميني به قلم علامه سيد محمدصادق بحرالعلوم رحمة الله عليه كه تا كنون منتشر نشده بود به همت آقاي محسن صادقي در آن منتشر شد.

بررسي كتاب همچنان ادامه دارد و اديب توانا و دانشمند جناب استاد قيس عطار هم مقاله اي به عربي درباره ادبيات كتاب و مقايسه آن با الغدير نوشته اند كه به تازگي در مجله سفينه منتشر شده است.

متأسفانه به دليل عدم آشنايي گستره بزرگي از خوانندگان ايران به زبان عربي، كتاب هنوز از چشم بسياري از مشتاقان دور مانده است. لذا براي ترجمه كتاب به زبان فارسي هم اقدام كرده ايم كه ان شاء الله به زودي منتشر خواهد شد.

منبع : خبرگزاري حوزه