بسم الله الرحمن الرحیم
تاریخ : 86/09/11
روايات مجوّزه تثويب (الصلوة خير من النوم) و توجيه و تأويل آنها :
سومين روايت اين است: و عنه (يعني از محمد بن حسن طوسي بإسناده عن محمد بن علي بن محبوب، يعني در اين روايت دو راوي حذف شده است) عن احمد بن الحسن ـ عزيزان دقت كنند؛ در وسائل چند روايت به اين شكل آمده كه البته وقتي من نگاه كردم، متوجه شدم كه در خود تهذيب هم احمد بن الحسن است؛ ما در اين طبقه احمد بن الحسن به هيچ وجه نداريم. مراد احمد بن محمد بن عيسي است، با توجه به رواياتي كه از قبل نقل مي كند و با توجه به آنچه كه مي تواند استاد محمد بن علي بن محبوب و شاگرد حسين بن سعيد اهوازي باشد، احمد بن الحسن در اين طبقه وجود خارجي ندارد. چند روايت است كه احمد بن الحسن است ولي صحيحش احمد بن محمد بن عيسي است كه اين ناشي از اشتباه خطي مي باشد. علي أي حالٍ اين احمد بن محمد بن عيسي است ـ عن الحسين كه حسين قبل از حمّاد هميشه حسين بن سعيد اهوازي است، عن الشعيب كه ثقه است عن ابي بصير كه بحث درباره ابوبصير زياد است كه آيا ابوبصير واقفي است يا ابوبصير اسدي است؟ آقاي خوئي رضوان الله تعالي عليه در معجم بعد از بحث هاي متعددي كه مي آورد، مي گويد: آنچه كه ما از اسانيد و روايات و طبقات فهميديم آن است كه ابوبصير مطلق در اسانيد روايات كه داراي كتاب است و جزو شخصيت هاي برجسته و يكي از اصحاب اجماع است، ابوبصير اسدي است كه مورد ثقه مي باشد و بعد ايشان اعتراض مي كند كه برخي از فقهاء ما مثل سبزواري صاحب كفايه الاحكام مي گويند كه ابوبصير مردّد است بين ثقه و ضعيف و رواياتش از درجه اعتبار ساقط است. مي فرمايد: نه، اين گونه نيست بلكه ابوبصير مطلق در هر كجا بيايد، انصراف دارد به ابوبصير اسدي يحيي كه بعضي ها از اصحاب اجماع شمرده اند و مورد وثوق نيز مي باشد. به هر حال حضرت فرمود:
عن ابي بصير عن ابي عبد الله عليه السلام: النداء و التثويب في الإقامة من السنة
تثويب در اذان و گفتن الصلوه خير من النوم از سنت نبوي است.
تهذيب الأحكام، شيخ طوسي، ج 2، ص 62.ـ وسائل الشيعة (آل البيت)، شيخ حر عاملي، ج 5، ص 427.
به خاطر اين روايات است كه برخي قائل به كراهت يا اباحه تثويب شده اند. ما بايد معناي روايت را مورد بررسي قرار دهيم.
الصلوه خير من النوم سنت بني اميه :
وقتي روايات را كنار يكديگر مي گذاريم برخي از آنها برخي ديگر را معنا مي كند همان طور كه القرآن يفسر بعضه بعضاً. مثلاً ما رواتي داريم در اصل زيد النرسي كه مي گويد:«الصلوة خير من النوم بدعة بني امية» در اينجا هم صاحب جواهر مي گويد كه مراد از اين سنت در روايت، سنت بني اميه است و نمي خواهد بگويد كه سنت نبوي است. در آنجا كه سند محكم شد بايد سراغ فقه الحديث رفت. آيا مي توانيم به گونه اي توجيه كنيم كه منافاتي با ضرورت فقه شيعه نداشته باشد؟ و اگر قطع پيدا كرديم كه مخالف با فقه شيعه است در آنجا مي گوئيم كه با توجه به موقعيت آن دوران صدور حديث مشكل داشته است و از روي تقيه صادر شده است. لذا وقتي كه سند درست شد نمي توان از مضمون دست برداشت.
علي أي حالٍ روايت مي گويد: النداء و التثويب في الإقامة من السنة. بعد از اين مرحوم صاحب وسائل مي گويد:
يأتي وجهه علي أنّ التثويب لغةً أعمّ من قول الصلوة خير من النوم
بعد از اين ذكر خواهد شد كه تثويب اعم است از تثويب به معناي لغوي و تثويبي كه به معناي الصلوه خير من النوم است
وسائل الشيعة (آل البيت)، شيخ حر عاملي، ج 5، ص 427.
ببينيد بزرگان ما مثل صاحب وسائل وقتي به اين روايت مي رسند آن را طرد نمي كنند، آن را توجيه مي كنند و مي گويند: شايد مراد از تثويب در اينجا تثويب لغوي باشد، اگر كسي نداء بكند و رجوع به نداء بكند يعني نداء را دوباره تكرار كند، اين از سنت است و اشكالي ندارد يعني مراد از تثويب تكرار نداء است. سپس مي گويد:
و لعلّ المراد غيره و يحتمل الحمل علي الإنكار
شايد مراد چيز ديگري باشد و نيز مي تواند در اين جا جمله انكاريه باشد.
وسائل الشيعة (الإسلامية)، شيخ حر عاملي، ج 4، ص 651.
يعني احتمال دارد حضرت در مقام انكار فرموده: النداء و التثويب من السنة؟! ببينيد وقتي بزرگان ما به يك روايتي مي رسند كه با ضرورت فقه شيعه همخواني ندارد، بلافاصله نمي گويند: اين روايت جعلي است يا حتي از روي تقيه صادر شده است.
يا همان تعبير صاحب جواهر كه گفتيم: منظور روايت سنت بني اميه است با توجه به آن روايت كه: الصلوة خير من النوم بدعة بني اميه.
اما روايت چهارم مي فرمايد:
و عنه (يعني شيخ طوسي بإسناده عن علي بن محمد بن محبوب) عن احمد بن الحسن (كه احمد بن محمد بن عيسي درست است) عن الحسين عن فَضالة (بن أيوب) عن علاء (ابن رزين كه از ثقات و أجلاء اصحاب شيعه است) عن محمد بن مسلم عن ابي جعفر عليه السلام: كان ابي عليه السلام ينادي في بيته «الصلوة خير من النوم» و لو رددتَ ذلك لم يكن به بأسٌ.
امام باقر عليه السلام فرمودند: پدرم در خانه صدا مي زد، الصلوه خير من النوم و اگر اين كار را (در خانه) تكرار كني اشكال ندارد.
وسائل الشيعة (آل البيت)، شيخ حر عاملي، ج 5، ص 427.
يعني اگر چند بار هم گفتي: الصلوة خير من النوم اشكالي ندارد. اين روايت غير از روايت قبل است كه بتوان گفت استفهام انكاري است يا منظور از سنت، سنت بني اميه است بلكه روايت بسيار وضوح دارد در تثويبي كه اهل سنت به آن معتقد هستند. لكن كلمه «بيته» در اين روايت اين مطلب را مي رساند كه امام مي خواهد اين مطلب را القاء كند كه ما درون خانه هم رعايت حال شيعيان را مي كنيم و به خاطر مراعات حال خود و شيعيان الصلوة خير من النوم مي گوئيم؛ يعني روايت در اينجا هم نشان مي دهد كه اين تثويب امام از روي تقيه و حفظ جان شيعه است. اين كلمه «بيت» مي گويد كه اين گونه نيست كه اگر امام در مسجد گفت: الصلوة خير من النوم به جهت تظاهر و تقيه است. نه، بلكه در خانه اش هم اين گونه است. چيزي كه ما بارها مي گوئيم كه اگر به اهل سنت فحش نمي دهيم در جلسات خصوصي مان هم فحش نمي دهيم، يعني اين طور تصور نشود كه ما در جلوي مردم به خاطر تقيه اين كار را مي كنيم. اين كلمه «ينادي في بيته» يعني اين كه مردم بدانيد كه امام در خانه اش هم اين طور است؛ اين خود نشان از آن دارد كه روايات به خاطر تقيه و حفظ جان شيعه از شر حكومت بني اميه و بني عباس صادر شده است. البته مرحوم شيخ طوسي در تهذيب، جلد 2، صفحه 63 صراحت دارد بر اين كه اين روايت و روايت قبلي «محمولان علي التقية لإجماع الطائفه علي ترك العمل بهما» شيعه اجماع دارد بر ترك عمل به آنها، در اين ميان تنها دو نفر قائل به اباحه بودند كه آن دو نفر هم در ميان اين همه بزرگان ما ضرر به اجماع نمي زند، مخصوصاً اگر اجماع را اجماع كاشف بدانيم مخالفت افراد شناخته شده ضرري نمي رساند.
صاحب وسائل در ادامه اين روايت مي فرمايد:
اقول هذا لا إشعار فيه بكون النداء في الأذان أو الإقامة فلعله لم يكن فيهما .
به نظر من اين سخن امام عليه السلام به اين مطلب اشاره ندارد كه نداء (الصلوه خير من النوم) جزء اذان و يا اقامه باشد؛ شايد كه آن را در اذان و اقامه ذكر نفرموده باشد.
وسائل الشيعة (آل البيت)، شيخ حر عاملي، ج 5، ص 427.
اصلاً امام عليه السلام وقتي فرزندان خود را از خواب بيدار مي كرد مي فرمود: الصلوة خير من النوم يعني از خواب بيدار شويد و نماز بخوانيد و اين دليل بر اين نيست كه امام وقتي اذان مي گفت در اذان خود الصلوة خير من النوم مي افزود؛ اين فرمايش مرحوم صاحب وسائل است.
سخن فوق، اجماعي و مورد اتفاق همگان است كه اگر كسي الصلوة خير من النوم به قصد اذان نگويد هيچ اشكالي ندارد؛ همان طور كه اگر كسي «آمين» بعد از حمد را به قصد جزئيت نماز نگويد، بلكه به قصد دعا بگويد كه در اين صورت اشكالي ندارد. اگر چه در خصوص كلمه «آمين» اگر در وسط حمد گفته شود از جهت آن كه ترتيب آن را بر هم مي زند اشكال دارد.
و آخرين روايت كه مرحوم محقق حلي در معتبر، صفحه 166 از كتاب احمد بن محمد بن ابي نصر بزنطي (كه از ثقات و از اصحاب اجماع است) از عبدالله بن سنان (كه وثاقتش اتفاقي است بر خلاف محمد بن سنان كه مورد اختلاف است و البته اين دو با هم برادر نيستند و حدود 50 يا 60 سال فاصله زماني دارند) از امام صادق عليه اسلام نقل مي كند:
إذا كنت في أذان الفجر فقل الصلوة خير من النوم بعد حي علي خير العمل و لا تقل في الإقامة الصلوة خير من النوم، هذا في الأذان.
هنگامي كه در اذان صبح هستي بعد از حي علي خير العمل بگو «الصلوه خير من النوم» ولي در اقامه لازم نيست.
وسائل الشيعة (آل البيت)، شيخ حر عاملي، ج 5، ص 427.
ببينيد، اين روايت هم حي علي خير العمل دارد كه شعار شيعه است و اموي ها آن را به دستور عمَر حذف كردند كه در ادامه بيشتر توضيح خواهيم داد كه حي علي خير العمل تا زمان عمر در اذان ها گفته مي شد، عمَر سه چيز را دستور داد كه حذف شود: متعه النساء، متعه الحج و حي علي خير العمل، يعني در زمان عثمان كسي حي علي خير العمل نمي گفت. در زمان اميرالمؤمنين هم كه حضرت نتوانست اينها را به زمان رسول اكرم باز گرداند. البته صاحب وسائل وقتي كه اين روايت را هم نقل مي كند مي فرمايد: هذا محمول علي التقية. در اين روايت دو نكته است: اول اين كه حضرت هم حي علي خير العمل را كه به عنوان شعار شيعه است مطرح مي كند و هم الصلوة خير من النوم را كه به عنوان شعار اموي ها است، چه رمزي در اين مسأله است؟ اين حكايت از آن ندارد كه امام گفتن الصلوة خير من النوم را اجازه داده چرا كه امام عليه السلام مي فرمايد: شما هم مثل ساير افراد الصلوة خير من النوم را در اذان بگوئيد ـ اهل سنت هم گفتن الصلوة خير من النوم را در اقامه جائز نمي دانند ـ لكن شعار خود كه حي علي خير العمل باشد را نيز ترك نكنيد، روايت نمي خواهد بگويد كه من به خاطر تقيه صادر شده ام مي گويد: وظيفه شما در جوامع غير شيعي، آن است كه اين گونه عمل كنيد و در واقع تكليف شما اين است.
