بسم الله الرحمن الرحیم

تاریخ : 86/09/17

اقوال علماي اهل سنت در مسئله تثويب(الصلوة خير من النوم) :

درباره تثويب روايات اهل بيت عليهم السلام و نظرات فقهاء را نقل كرديم كه نظر فقهاء بر اين است كه تثويب سنت بني اميه است. اما امروز روايات اهل سنت را مورد بررسي قرار مي دهيم. رواياتي كه اهل سنت آورده اند بر چند دسته است:

دسته اول رواياتي است كه درباره اذان آورده اند و در كنار اذان همان خوابي كه عبدالله بن زيد ديده بود كه در آنجا اشاره دارند بر «الصلوة خير من النوم». در سه جا احاديث اذان اشاره به الصلوة خير من النوم دارد: يك مورد را ابن ماجه در سنن خود، جلد 1، صفحه 232 و 233، حديث 706 و 707 بنا بر اين كه بگوئيم سنن ابن ماجه جزو صحاح سته است چرا كه اهل سنت اختلاف دارند در اين كه سنن ابن ماجه جزو صحاح سته است يا موطأ مالك؟ تعدادي موطأ مالك را و تعدادي سنن ابن ماجه را جزو صحاح سته مي دانند.

تثويب(الصلوة خير من النوم) توسط بلال به اذان اضافه گرديد :

از محمد بن خالد بن عبدالله واسطي از عبدالرحمان بن اسحاق از زهري از سالم از پدرش نقل مي كند كه:

أَنَّ النبي صلي الله عليه وسلم اسْتَشَارَ الناس لِمَا يهِمُّهُمْ إلي الصَّلَاةِ فَذَكرُوا الْبُوقَ فَكرِهَهُ من أَجْلِ الْيهُودِ ثُمَّ ذَكرُوا النَّاقُوسَ فَكرِهَهُ من أَجْلِ النَّصَارَي فأري النِّدَاءَ تِلْك اللَّيلَةَ رَجُلٌ من الْأَنْصَارِ يقَالُ له عبد اللَّهِ بن زَيدٍ وَعُمَرُ بن الْخَطَّابِ فَطَرَقَ الْأَنْصَارِي رَسُولَ اللَّهِ صلي الله عليه وسلم لَيلًا فَأَمَرَ رسول اللَّهِ صلي الله عليه وسلم بِلَالًا بِهِ فَأَذَّنَ قال الزُّهْرِي وزاد بِلَالٌ في نِدَاءِ صَلَاةِ الْغَدَاةِ الصَّلَاةُ خَيرٌ من النَّوْمِ فَأَقَرَّهَا رسول اللَّهِ صلي الله عليه وسلم قال عُمَرُ يا رَسُولَ اللَّهِ قد رأيت مِثْلَ الذي رَأَي وَلَكنَّهُ سَبَقَنِي

پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله در باره آنچه در مورد نماز برايشان اهميت دارد با مردم مشورت نمودند از اين رو بعضي گفتند تا بوقي را براي خبر ساختن مردم تهيه كنند كه پيامبر به خاطر شباهت آن با يهود مخالفت نمود و عده اي ديگر پيشنهاد ساخت ناقوسي را دادند كه حضرت از اين كار نيز به خاطر شباهت با نصارا مخالفت نمودند تا اين كه در همان شب عبد الله بن زيد و عمر بن خطاب خواب ديدند و عبدالله بن زيد شب هنگام به منزل رسول خدا مراجعه نمود و موضوع را به اطلاع رسول خدا صلي الله عليه وآله رسانيد، و رسول خدا هم بلال را به اذان امر فرمود و او هم اذان گفت. زهري مي گويد: بلال در اذان صبح الصلوه خير من النوم را اضافه كرد و رسول خدا نيز آن را تاييد كرد. عمر هم به پيامبر اكرم عرض كرد: يا رسول الله من هم مانند خوابي كه عبد الله بن زيد ديد، ديده ام لكن او در نقل آن بر من سبقت گرفت.

سنن ابن ماجه، ج 1، ص 233، اسم المؤلف: محمد بن يزيد أبو عبدالله القزويني الوفاة: 275، دار النشر: دار الفكر - بيروت، تحقيق: محمد فؤاد عبد الباقي.

... بلال كه در حال اذان گفتن بود الصلوة خير من النوم را در اذان اضافه كرد و پيامبر هم او را تأييد نمود. البته شوكاني در نيل الأوطار، جلد 2، صفحه 37 صراحت دارد بر اين كه: و في اسناده ضعف جدّاً، سند اين روايت بسيار ضعيف است.

بلال براي بيدار كردن پيامبر(ص) از «الصلوة خير من النوم» استفاده نمود :

دومين روايت را احمد بن حنبل در مسند خود، جلد 4، صفحه43 نقل مي كند كه همان خواب عبدالله بن زيد است:

فَجَاءَهُ فَدَعَاهُ ذَاتَ غَدَاةٍ إلي الْفَجْرِ فَقِيلَ له ان رَسُولَ اللَّهِ صلي الله عليه وسلم نَائِمٌ قال فَصَرَخَ بِلاَلٌ بِأَعْلَي صَوْتِهِ الصَّلاَةُ خَيرٌ مِنَ النَّوْمِ قال سَعِيدُ بن الْمُسَيبِ فَأُدْخِلَتْ هذه الْكلِمَةُ في التَّأْذِينِ إلي صَلاَةِ الْفَجْرِ

بلال فرداي آن روز آمد نزد رسول خدا صلّي الله عليه و آله به او گفتند: رسول خدا خواب است اما او با صداي بلند فرياد زد «الصلاه خير من النوم» سعيد بن مسيب گفت: من اين كلمه را در اذان نماز صبح داخل كردم.

مسند الإمام أحمد بن حنبل، ج 4، ص 42، اسم المؤلف: أحمد بن حنبل أبو عبدالله الشيباني الوفاة: 241، دار النشر: مؤسسة قرطبة - مصر.

بلال وارد مسجد شد و ديد كه پيامبر خوابيده است پس با فرياد گفت: الصلوة خير من النوم از آن پس اين كلمه در اذان قرار گرفت.

يعني كار به جائي رسيده كه اينها مي گويند كه بلال براي نماز خواندن همتش از رسول اكرم بيشتر است. روايت خود مي گويد كه ساخته و پرداخته بني اميه است، اضافه بر اين كه در سند اين روايت محمد بن اسحاق صاحب سيره است كه خود اهل سنت به اتفاق آراء او را ضعيف و در نقل روايت، سقيم مي دانند، آقايان مي توانند در اين باره به تهذيب الكمال مزي، جلد 24، صفحه 423 و تاريخ بغداد، جلد 1، صفحه 224 را ببينند. اين روايت از جهت مخالفت با قرآن كه مي فرمايد: «لاترفعوا اصواتكم فوق صوت النبي» و «لاتقدّموا بين يدي رسول الله» و از جهت آن كه تشريع از جانب غير پيغمبر است، مردود مي باشد علاوه بر ضعف سند كه به آن اشاره كرديم.

«الصلوة خير من النوم» را بلال اضافه و پيامبر (ص) تاييد مي كند:

روايت سوم روايتي است كه ابن سعد متوفاي 230 هجري در كتاب طبقات خود، جلد 1، صفحه 247 از عبدالله بن عمر نقل مي كند كه:

استشار رسول الله صلي الله عليه وسلم الناس في الاذان فقال لقد هممت أن أبعث رجالا فيقومون علي آطام المدينة فيؤذنون الناس بالصلاة... فأخبره وأمر رسول الله صلي الله عليه وسلم بلالا فأذن بالصلاة وذكر أذان الناس اليوم قال فزاد بلال في الصبح الصلاة خير من النوم فأقرها رسول الله صلي الله عليه وسلم.

رسول خدا صلّي الله عليه و آله با مردم در باره اذان مشورت نمود و فرمود من تصميم گرفته ام تا افرادي را انتخاب كنم تا بر بالاي بلندي هاي مدينه ايستاده و مردم را براي نماز با خبر سازند... تا اين كه او را با خبر ساخت و رسول خدا صلّي الله عليه و آله بلال را با خبر ساخت و بلال هم براي نماز اذان گفت و اين اذان نماز شد. راوي مي گويد: اما بلال در اذان صبح خود «الصلوه خير من النوم» اضافه نمود و رسول خدا صلّي الله عليه و آله هم آن را تأييد نمود.

الطبقات الكبري، ج 1، ص 247،اسم المؤلف: محمد بن سعد بن منيع أبو عبدالله البصري الزهري الوفاة:230 ، دار النشر: دار صادر - بيروت.

تقريباً ظاهر روايت همان روايتي است كه ابن ماجه آن را نقل كرده بود كه بلال تشخيص داد كه اگر اين كلمه را در اذان اضافه كند بهتر است و پيغمبر هم او را تأييد كرد. ضمن اين كه در سند اين روايت مسلم بن خالد است كه يحيي بن معين مي گويد: او ضعيف است، علي بن مديحي مي گويد: ليس بشيءٍ، بخاري مي گويد: منكر الحديث، نسائي مي گويد: ليس بالقوي، منكر الحديث يكتب حديثه و لايحتجّ، يعرف و ينكر ـ اين واژه «يعرف و ينكر» واژه اي است رجالي كه ما هم استفاده مي كنيم و معناي آن اين است كه يعرف إذا كان له مؤيد من جانب رواية أخري و ينكر إذا كان منفرداً يعني اگر مؤيد داشته باشد «يعرف» و اگر روايتش منحصر به فرد باشد «ينكر» ـ يعني احاديث او احاديث درستي نيست و او روايات درست و نادرست و مشتمل بر غلوّ و غير غلو را با هم مخلوط كرده است و قابل احتجاج نيست.

پس دسته اول از روايات اهل سنت در رابطه با تثويب رواياتي بود كه در ضمن روايات اذان خواب عبدالله بن زيد را اضافه كردند كه به بلال آموزش دادند و بلال با الصلوة خير من النوم اذان گفت و پيغمبر هم تأييد كرد.

دسته دوم روايات اهل سنت رواياتي است كه ارتباطي به اذان ندارند و مستقلاً روايت دارند كه پيغمبر اكرم دستور داده به تثويب و به الصلوة خير من النوم كه بعضي از آنها را به بلال نسبت داده اند مثلاً ابن ماجه در سننش، جلد 1، صفحه 237، حديث 715 از عبدالرحمان بن ابي ليلي از بلال نقل مي كند كه:

أَمَرَنِي رسول اللَّهِ أَنْ أُثَوِّبَ في الْفَجْرِ وَنَهَانِي أَنْ أُثَوِّبَ في الْعِشَاءِ

پيغمبر به من دستور داد كه در نماز صبح الصلوة خير من النوم بگويم و فرمود كه در عشاء تثويب نگو.

سنن ابن ماجه، ج 1، ص 237، اسم المؤلف: محمد بن يزيد أبو عبدالله القزويني الوفاة: 275، دار النشر: دار الفكر - بيروت، تحقيق: محمد فؤاد عبد الباقي.

همين كه عبدالرحمان بدون واسطه از بلال نقل مي كند، خودش روايت را مقطوعه مي كند چرا كه او اصلاً بلال را درك نكرده و از تابعين تابعين است، در واقع عبدالرحمان سه ساله بود كه بلال از دنيا رفت، ضمن اين كه دلالت روايت نيز كافي نيست چرا كه فرموده رسول خدا مرا امر به تثويب كرد و تثويب يعني تكرار و رجوع به دعوت و اين اعم است از اين كه در اذان باشد يا در غير اذان باشد و پيغمبر مي فرمايد: اي بلال! در هنگام فجر در دعوت مردم براي نماز بيشتر همت كن. همان طور كه اهل سنت مي گويند: تثويب در مورد نماز صبح به «الصلوة خير من النوم» گفتن است اما در نماز عشاء به گفتن «الصلوة جامعة» و يا«قد قامت الصلوة»، پس «امرني أن أثوب» اعم است از الصلوة خير من النوم و از دعوت مجدد.

روايت دوم از سعيد بن مسيب (از فقهاي اهل سنت) از بلال كه:

أنّه أتي النبي يؤذنه بصلوة الفجر فقيل هو نائم...

بلال نزد پيغمبر آمد تا اعلام كند كه: يا رسول الله بيائيد كه نماز صبح بخوانيد، بلال بلافاصله گفت: الصلوة خير من النوم، پيغمبر هم از اين گفته بلال خوشش آمد و دستور داد كه بعد از اين، اين كلمه را در اذان بگويند.

اشكال سندي روايت ابن ابي ليلا :

شوكاني در نيل الاوطار، جلد 2، صفحه 38 صراحت بر اين انقطاع سند دارد و مي گويد: ابن ابي ليلي در سال 17 به دنيا آمده و بلال در سال 20 از دنيا رفته ضمن آن كه اصلاً ابن ابي ليلي در كوفه بوده و بلال در شام زندگي مي كرده و ارتباطي به هم ندارند. همين روايت را ترمذي نقل مي كند و در اصل روايت تشكيك مي كند و مي گويد:

لَا نَعْرِفُهُ إلا من حديث أبي إِسْرَائِيلَ الْمُلَائِي وأبو إِسْرَائِيلَ لم يسْمَعْ هذا الحديث من الْحَكمِ بن عُتَيبَةَ.

ما از او حديثي غير از حديثي كه از ابو اسرائيل ملائي و ابو اسرائيل نقل كرده است حديثي از حكم بن عتيبه نشنيده ام.

الجامع الصحيح، ج 1، ص 379، سنن الترمذي، اسم المؤلف: محمد بن عيسي أبو عيسي الترمذي السلمي، الوفاة: 279، دار النشر: دار إحياء التراث العربي، بيروت، تحقيق: أحمد محمد شاكر وآخرون.

يعني خودشان نسبت به سند حديث اشكال كرده اند.

روايت ديگري هم كه بلال رسول خدا را با كلمه «الصلوة خير من النوم» بيدار كرد و حضرت از اين كلمه خوشش آمد و دستور داد كه از اين به بعد اين جمله را در اذان بگوئيد، منقطع است چرا كه سعيد بن مسيب از بلال روايت ندارد چون سعيد در سال 13 هجري به دنيا آمده و بلال در سال 20 از دنيا رفته است و يك بچه 7 ساله نمي تواند روايت نقل كند.