تاريخ: 17 / 01 / 89
در جلسه گذشته أقوال ائمه (عليهم السلام) را در رابطه با بدعت بودن نماز تراويح بيان كرديم. امروز مي خواهيم در رابطه با اقوال علماء شيعه در اين زمينه صحبت كنيم و بعد از آن هم وارد مباحث أهل سنت در رابطه با نماز تراويح مي شويم.
ج) أقوال علماء شيعه در نماز تراويح
1. شيخ طوسي (ره) (متوفاي 460 هجري)
نوافل شهر رمضان تصلي منفردا و الجماعة فيها بدعة.
نافله هاي ماه رمضان بايد به صورت فراديٰ خوانده شود و به صورت جماعت، بدعت است.
الخلاف للشيخ الطوسي، ج1، ص528
2. محقق حلي (ره) (متوفاي 676 هجري)
تصلي هذه الصلوات فراديٰ و الجماعة فيها بدعة.
المعتبر للمحقق الحلي، ج2، ص370
3. علامه حلي (ره) (متوفاي 726 هجري)
قال علماءنا: الجماعة في نافلة رمضان بدعة.
منتهي المطلب (ط . ق) للعلامة الحلي، ج1، ص358
به همين 3 مورد إكتفاء مي كنيم و ديگر بزرگان ما هم همين تعابير را دارند. شهيد اول (ره)، مرحوم فخر المحققين (ره)، محقق كركي (ره)، شهيد ثاني (ره)، فاضل هندي (ره)، محقق نراقي (ره)، صاحب حدائق (ره)، صاحب جواهر (ره) و مرحوم خوئي (ره) و ديگر فقهاء ما اتفاق نظر دارند بر اين كه خواندن نافله ماه رمضان به صورت جماعت، بدعت است. ما يك نفر را هم نداريم حتي از متفقّهين كه قائل به جواز نماز تراويح باشد. حتي قديميْن (إبن جنيد إسكافي و إبن عقييل نعماني) كه سابقه سني گري داشتند و شيعه شدند، در غالب أبواب فقهي، فتاواي شاذّه دارند كه رنگ و بوي فتاواي أهل سنت دارد، آنها هم در اينجا قائل به جماعت نيستند.
د) روايات پيامبر (صلي الله عليه و آله) در كتب أهل سنت
در أهل سنت، مسئله مقداري پيچيده است. غالب بزرگواراني كه وارد نماز تراويح شده اند، موضوع بندي دل نشيني نداشته اند و به شكل امروزي، دسته بندي نشده است و تداخل در موضوع بندي ها زياد است. به نظر من اول بايد رواياتي را كه آنها از نبي مكرم (صلي الله عليه و آله) نقل كرده اند، بياوريم و ببينيم آيا اين روايات كفايت مي كند براي استنباط حكم شرعي و فتوا دادن يا نه؟ اگر اينجا ثابت كرديم كه واقعا نمي توانند از قول پيامبر اكرم (صلي الله عليه و آله) إستناد حكم شرعي را استفاده كنند، بلكه ثابت كرديم كه از نبي مكرم (صلي الله عليه و آله)، خلاف آن ثابت شده و از اين كه مردم آمدند پشت سرش نماز تراويح بخوانند، غضبناك و عصباني شده است و غضب پيامبر اكرم (صلي الله عليه و آله)، دالّ بر عدم مشروعيت اين چنين نمازي است، آن وقت مي رسيم به قول خليفه دوم كه مي گويد:
نعم البدعة هذه.
رسول الله (صلي الله عليه و سلم) با حصير، جايي را در مسجد براي نماز خواندن خودش معين كرد. وقتي رسول الله (صلي الله عليه و سلم) مي رفت بر روي آن حصير نماز [نافله ماه رمضان] بخواند، مردم هم مي رفتند پشت سر حضرت نماز مي خواندند. فردا شب هم مردم آمدند پشت آن حصير صف كشيدند و رسول الله (صلي الله عليه و سلم) دير آمد و مردم هم شروع كردند به بلند حرف زدن و رفتند با سنگ ريزه، حجره رسول الله (صلي الله عليه و سلم) را زدند تا بيايد نماز بخواند. رسول الله (صلي الله عليه و سلم) با حالت غضب خارج شد و فرمود: من امشب براي نماز تراويح نيامدم. چون نمي خواهم [و مي ترسم با خواندن نافله ماه رمضان به جماعت] نماز تراويح بر شما واجب شود. نافله ماه رمضان را در منارل خود بخوانيد. بهترين نماز، نمازي است كه در خانه خوانده شود، مگر نمازهاي واجب.
صحيح بخاري، ج7، ص99، كتاب الأدب، باب ما يجوز من الغضب و الشدة لأمر الله عز وجل ـ صحيح مسلم، ج2، ص188
پيامبر اكرم (صلي الله عليه و آله) دستور مي دهد نافله ماه رمضان را در منازل خود بخوانيد. گرچه اين هم مسخره كردن شريعت است كه وجوب يا حرمت اعمال، تابع عمل مردم است. يعني اگر مردم نافله ماه رمضان را به جماعت بخوانند، خدا هم آن را واجب مي كند. مگر خواست مردم، موجب وجوب و حرمت مي شود؟ مشخص است كه اين روايت را جعل كرده اند و آمده اند چشمش را درست كنند، ولي ابرو رو خراب كردند. تمام احكام إلهي، تابع مصالحي است؛ چه ما درك بكنيم آن مصالح را و چه درك نكنيم.
اين روايت نشان مي دهد كه نبي مكرم (صلي الله عليه و آله) فقط يك شب آمد با اينها نماز خواند.
روايت دوم:
عايشه نقل مي كند:
أن رسول الله صلي الله عليه و سلم صلي ذات ليلة في المسجد فصلي بصلاته ناس، ثم صلي من القابلة فكثر الناس، ثم اجتمعوا من الليلة الثالثة أو الرابعة فلم يخرج إليهم رسول الله صلي الله عليه و سلم، فلما أصبح قال: قد رأيت الذي صنعتم و لم يمنعني من الخروج إليكم إلا أني خشيت أن تفرض عليكم و ذلك في رمضان.
رسول الله (صلي الله عليه و سلم) شبي در مسجد نماز [نافله ماه رمضان] خواند و مردم هم پشت سرش نماز خواندند و شب بعد هم رسول الله (صلي الله عليه و سلم) آمد نماز خواند و مردم زياد شدند. در شب سوم و چهارم، رسول الله (صلي الله عليه و سلم) به مسجد نيامد و فردايش فرمود: كار شما را ديدم كه وقتي من نماز خواندم، شما آمديد پشت سر من نماز خوانديد. فقط به خاطر اين كه به جماعت خواندن نافله ماه رمضان بر شما واجب نشود، ديگر به مسجد نيامدم.
صحيح بخاري، ج2، ص44، ح1129، أبواب التهجد، باب تحريز النبي علي صلاة الليل
مضمون اين روايت هم نشان مي دهد كه حدأقل و قدر متيقّن اين است كه پيامبر اكرم (صلي الله عليه و آله)، نماز تراويح را خلاف مصالح أمت مي دانست كه به جماعت انجام شود. حتي اگر بگوييم حرمت و وجوب، تابع خواست مردم است.
حدأقل اگر ما تابع پيامبر اكرم (صلي الله عليه و آله) و سيره ايشان هستيم و:
لَقَدْ كَانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ
سوره أحزاب/آيه21
وَ مَا آَتَاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ مَا نَهَاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا
سوره حشر/آيه7
اين روايت دلالت مي كند بر اين كه نظر پيامبر اكرم (صلي الله عليه و آله) بر عدم انجام نافله ماه رمضان به صورت جماعت بوده است.
روايت سوم:
عايشه نقل مي كند:
أن رسول الله صلي الله عليه و سلم خرج ليلة من جوف الليل، فصلي في المسجد و صلي رجال بصلاته، فأصبح الناس فتحدثوا، فاجتمع أكثر منهم، فصلوا معه، فأصبح الناس فتحدثوا، فكثر أهل المسجد من الليلة الثالثة، فخرج رسول الله صلي الله عليه و سلم فصلي، فصلوا بصلاته، فلما كانت الليلة الرابعة عجز المسجد عن أهله، حتي خرج لصلاة الصبح فلما قضي الفجر، أقبل علي الناس فتشهد ثم قال: أما بعد! فإنه لم يخف علي مكانكم و لكني خشيت أن تفرض عليكم فتعجزوا عنها، فتوفي رسول الله صلي الله عليه و سلم و الأمر علي ذلك.
رسول الله (صلي الله عليه و سلم) شبي در مسجد نماز [نافله ماه رمضان] خواند و مردم هم پشت سرش نماز خواندند و فردا صبح به مردم خبر دادند كه ديشب پشت سر رسول الله (صلي الله عليه و سلم) نماز خوانده اند. شب بعد، مردم بيشتري در مسجد جمع شدند و پشت سر رسول الله (صلي الله عليه و سلم) نماز خواندند و باز هم فردايش به مردم خبر دادند كه ديشب پشت سر رسول الله (صلي الله عليه و سلم) نماز خواندند و مردم هم بيشتر شدند ... و در شب چهارم، به قدري جمعيت آمده بود كه مسجد، گنجايش مردم را نداشت. رسول الله (صلي الله عليه و سلم) فردايش براي نماز صبح به مسجد آمد و وقتي نماز صبح را خواند، رو به مردم كرد و فرمود: اهتمام شما بر خواندن نافله ماه رمضان پشت سر من، بر من پوشيده نيست. ولي از اين مي ترسم كه اين كار شما بر جماعت خواندم نافله ماه رمضان، بر شما واجب شود و نتوانيد تا آخر عمر اين كار را انجام دهيد. رسول الله (صلي الله عليه و سلم) از دنيا رفت و ديگر نافله ماه رمضان به جماعت خوانده نشد.
صحيح بخاري، ج2، ص252، كتاب صلاة التراويح
اين روايت مي گويد كه حدأقل رسول الله (صلي الله عليه و سلم) 4 شب نماز تراويح را خوانده است و إقبال مردم را نسبت به اين نماز ديده و فرمود كه خوف دارم نماز تراويح بر شما واجب شود.
اگر ما تابع پيامبر اكرم (صلي الله عليه و آله) هستيم، پيامبر اكرم (صلي الله عليه و آله) بر فرض به خاطر خوفش هم باشد، نماز تراويح را ترك كرده است، چرا شما ترك نمي كنيد؟ حدأقل شما بايد تابع پيامبر اكرم (صلي الله عليه و آله) باشيد و بايد ترك كنيد. بر فرض مردم زمان پيامبر اكرم (صلي الله عليه و آله) عاجز بودند، گناه مردم بعدي چه بود؟
اين روايت ثابت مي كند كه نبي مكرم (صلي الله عليه و آله) نماز تراويح را تشريع نفرمودند و فرمودند به صلاح أمت نيست. حتي اگر بگوييم تشريع احكام تابع خواست مردم است، پيامبر اكرم (صلي الله عليه و آله) در اينجا به عنوان مُشَرِّع و به عنوان كسي كه:
وَ مَا يَنْطِقُ عَنِ الْهَوَي / إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْيٌ يُوحَي
سوره نجم/آيه4ـ3
مي فرمايد نبايد نافله ماه رمضان را به جماعت خواند و سيره پيامبر اكرم (صلي الله عليه و آله) هم براي ما حجت است:
لَقَدْ كَانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ
سوره أحزاب/آيه21
و نبايد در اينجا بر خلاف نظر پيامبر اكرم (صلي الله عليه و آله) عمل كنيم.
اين بساطي كه اين آقايان درست كرده اند كه در ماه رمضان در مكه و مدينه و تمام بلاد اسلامي، هر شب 20 ركعت و در طول ماه رمضان هم يك ختم قرآن در نماز تراويح مي خوانند، همه اش خلاف سيره و نظر پيامبر اكرم (صلي الله عليه و آله) است.
اين كه چرا پيامبر اكرم (صلي الله عليه و آله) خودش در خانه نمي خواند؟ خانه پيامبر اكرم (صلي الله عليه و آله) هم جوار مسجد است و پيامبر اكرم (صلي الله عليه و آله) ويژگي هايي دارد كه در غير از أهل بيت (عليهم السلام)، در هيچ يك از مسلمانان نيست و كسي حق ندارد در مسجد، جُنُب شود و در آنجا اقامت كند.
اين كه پيامبر اكرم (صلي الله عليه و آله) مي فرمايد: «در خانه هاي تان نماز بخوانيد، ولي خودش در مسجد نماز مي خواند»، از ويژگي هاي پيامبر اكرم (صلي الله عليه و آله) است. پيامبر اكرم (صلي الله عليه و آله) هم در شب هاي بعدي در منزل نماز خواندند، نه در مسجد و آنچه كه براي ما ملاك است، عمل أخير پيامبر اكرم (صلي الله عليه و آله) است. وقتي پيامبر اكرم (صلي الله عليه و آله) ديد آنها اين عمل را بدون إذن پيامبر اكرم (صلي الله عليه و آله) انجام مي دهند، آنها را نهي كرد از اين عمل.
اين روايات، ساخته شده است براي توجيه عمل خليفه. وگرنه اگر اين عمل مشروع بود، جاي نداشت كه آقاي عمر بگويد:
نعم البدعة هذه.
صحيح بخاري، ج2، ص252
ما در رابطه با اين روايات، چند مناقشه داريم و در جلسه بعد، ابتداء مناقشات خودمان را بيان مي كنيم و سپس روايت ديگري از أهل سنت مي آوريم كه خلاف اين 3 روايت است كه در زمان پيامبر اكرم (صلي الله عليه و آله)، حتي يك مورد هم نافله ماه رمضان به جماعت خوانده نشده است.
روايت چهارم:
برخي از بزرگواران به اين حديث چهارم توجه نكرده اند و فقط اين 3 حديث را مناقشه كرده اند. ولي ما ضمن مناقشه كردن اين 3 حديث، حديث چهارم را هم مي آوريم كه أبو هريره مي گويد:
أن رسول الله صلي الله عليه و سلم قال: من قام رمضان ايمانا و احتسابا، غفر له ما تقدم من ذنبه، قال إبن شهاب: فتوفي رسول الله صلي الله عليه و سلم و الأمر علي ذلك، ثم كان الأمر علي ذلك في خلافة أبي بكر و صدرا من خلافة عمر رضي الله عنهما.
صحيح بخاري، ج2، ص251، كتاب صلاة التراويح
شارحين آمده اند اين قسمت از روايت را:
كان الأمر علي ذلك.
توجيه كرده اند كه يعني:
كان الأمر علي ترك نافله رمضان جماعة.
حتي در عهد أبوبكر و بخشي از اوائل خلافت عمر هم هم چنين قضيه اي نبوده است. إبن حجر كه تلاش مي كند كار عمر را توجيه كند، در شرح اين جمله مي گويد:
أي علي ترك الجماعة في التراويح ... و لم يكن رسول الله (صلي الله عليه و سلم) جمع الناس علي القيام.
فتح الباري في شرح صحيح البخاري لإبن حجر العسقلاني، ج4، ص218
سايرين هم آورده اند كه در زمان رسول اكرم (صلي الله عليه و آله)، هم چنين برنامه اي وجود خارجي نداشته است.
««« و السلام عليكم و رحمة الله و بركاته »»»
