بقلم آقاي عمادزاده

شخصيت هر فردي باندازه ي ارزش خدمات او به عالم بشريت است.

در ميان ابناء بشر هيچ كس چون شخصيت حضرت ابي عبدالله حسين بن علي ابن ابي طالب در راه مشعلداري و ارشاد و هدايت مردم بسوي حق و حقيقت مبارزه و فداكاري نكرد و بهمين جهت مردم جهان در هر كيش و مذهبي باشند نام مقدس حسين را با تعظيم و تجليل و تبجيل مي برند و در ساحتش سركرنش و تواضع فرود مي آوردند.

براي معرفي اين شخصيت بزرگ به قدري كتاب نوشته شده كه حد و حصر ندارد اگر گفته شود مليونها كتاب در طول «1300 سال» سيزده قرن اسلامي در اطراف مقام و مرتبت و شخصيت و اخلاق و فضيلت و جود و سخاوت و گذشت و فداكاري و نسب و حسب اين مولود آسماني نوشته شده اغراق و مبالغه نيست در تمام طبقات بشري در همه السنه و همه ي امكنه و ازمنه گروهي بوده اند كه به پاس فداكاري حسين عليه السلام روز شهادت او را روز مجد و عظمت و استقلال واقعي اسلامي گرفته اند و مناقب و فضايل و مكارم و سجاياي نفساني او را نگاشته دست به دست سپرده اند.

از ميان صدها كتاب كه در قرن سيزدهم در اين موضوع نوشته و طبع شده كتاب «قمقام زخار و صمصام بتار» تأليف دانشمند سياسي و شاهزاده حاجي فرهاد ميرزا فرزند عباس ميرزا وليعهد و فرزند فتحعلي شاه قاجار مي باشد. اين كتاب از اين نظر كه يك شاهزاده فاضل و ارجمندي سياستمدار و دانشمند نگاشته مورد توجه است و هم از نظر اينكه دقت و تعمق در منابع اخبار مرويه درباره مقتل سيد الشهداء نموده و از كتب معتبره اتخاذ سند كرده است داراي ارزش و اعتباريست كه ديده ام علماي بزرگ از آن كتاب نقل كرده اند.


چون كتاب قمقام كمياب بود شركت كتابفروشي اسلاميه كه الحق در احياي كتب اسلامي با همتي بلند قدم برداشته و بذل سعي كافي مبذول داشته در مقام تجديد چاپ آن بر آمدند و دوست فاضل ارجمند ما حجة الاسلام آقاي آقا سيد محمود محرمي زرندي مد ظله در تصحيح آن اهتمام فرمودند، از اين بنده خواستندكه شرح حال مؤلف را بنگارم - براي اجابت درخواست معظم له با اطلاع مختصر خود شمه ي به نظر خوانندگان مي رساند و براي اطلاع بيشتري به منابع احاله مي دهد.

حاجي فرهاد ميرزا فرزند عباس ميرزا فرزند فتحعلي شاه قاجار است كه در ميان «260» خواهر و برادر داراي شخصيت بارز علمي گرديد و شاخص اين خاندان شد.

تولدش جمادي الاول «1233» و پدرش عباس ميرزا متوفي «1249» وليعهد فتحعلي شاه متوفي «1250» مي باشد.

در سلطنت اين پادشاه كه به خاقان قاجار مشهود است عباس ميرزا وليعهد و نايب السطنه شد و ميرزا عيسي قائم مقام فراهاني حسيني ملقب به ميرزا بزرگ و سيد الوزراء صدر اعظم مقتول «1251» كه از مفاخر منشيان و نويسندگان و ادباء و وزراء كشور است مربي و معلم و استاد فرهاد ميرزا گرديد.

نشو و نماي اين شاهزاده در ساحت چنين دانشمند ارجمندي به علم و ادب و فضيلت موجب ترقي و تكامل او شد و حدت ذهن و شدت حافظه و دقت نظر و حسن سياست و كياست و زيركي اسباب رشد اجتماعي و اعتماد طبقات مختلف گرديد و او را به معتمد الدوله ملقب نمود.

فرهاد ميرزا و بهمن ميرزا دو فرزند تحصيل كرده و ادب آموخته فتحعلي شاه و در شاگرد مبرز قائم مقام بودند كه پس از تكميل تحصيلات به حكومت شهرستانها منصوب شدند اولي به حكومت كردستان و دومي حاكم اردبيل شد.

حاجي فرهاد ميرزا چند سال حكومت اصفهان را داشت و پس از آن پنج سال به حكومت فارس منصوب گرديد و در خلال مسافرتها مطالعات خود را تكميل نموده، از اساتيد


عصر در فنون تاريخ و جغرافيا و حساب و نجوم و هيئت و هندسه و زبان انگليسي و فرانسه و فنون ديگر مهارتي يافت. شيخ جابري انصاري در تاريخ اصفهان مي نويسد: فرهاد ميرزا تربيت شده ي قائم مقام و صاحب شمشير و قلم بوده. اصلي ثابت و فرعي نابت داشت و در سال «1306» از جهان برفت كتاب جام جم - قمقام - هداية السبيل از آثار اوست - و از آثار و مآثر او تذهيب ايوان كاظمين و ضريح نقره حضرت امام موسي الكاظم و امام محمد تقي عليهماالسلام است اين شاهزاده هر كجا به حكومت ميرفت بسياست وعدالت نظم امور مي داد و همه طبقات از او راضي بودند. [1] .

در فهرست آستانه مقدسه مي نويسد: قمقام زخار و صمصام بتار از بهترين تأليف مرحوم حاجي معتمد الدوله فرهاد ميرزا ابن عباس ميرزا ابن فتحعلي شاه قاجار است كه از مفاخر مردان سياسي و فضلاء تاريخ دوره ي ناصري بوده.

كتاب قمقام شرح حال مفصل سيد الشهداء عليه السلام است كه مقتل صحيح فارسي و دقيق و معتبر است كه از منابع معتبره احاديث و تواريخ فريقين گرفته.

تاريخ شروع به جمع و تصنيف اين كتاب بنا به گفته خود (صفصه 8 قمقام چاپ حاضر سال) «1303» و تاريخ ختم آن چهارشنبه 25 ذي حجه سال «1304» است و نسخه ي خطي آن در كتابخانه آستانه است كه در دوم محرم سال «1305» بخط محمد علي منشي علي آبادي نوشته شده [2] .

علامه بزرگوار آقاي حاجي شيخ آغا بزرگ تهراني در الذريعه تحت عنوان جام جم مي نويسد: جام جم در جغرافياي كره زمين است كه به فارسي نوشته شده و تاريخ شروع اين كتاب به نقل مؤلف در كتاب زنبيل سال «1270» بود كه» تاريخ جهان «ماده تاريخ شده و تاريخ فراغتش از آن سال «1270» مطابق «احوال كره زمين» مي باشد كه در سال «1273» در بمبئي چاپ شده است و ملا علي محمد اصفهاني در تعريف آن گفته است.




هيهات لاياتي الزمان بمثله

ان الزمان بمثله لبخيل [3] .



معلوم مي شود اين كتاب را در دوره حكومت اصفهان تأليف كرده است.

حاجي فرهاد ميرزا در حكومت كردستان كه سال 1286 براي نوشتن اين كتاب همت گماشت، ياد داشت هائي تهيه كرد تا در سال «1292» به مكه معظمه مشرف شد و در مراجعت كتاب هداية السبيل و كفاية الدليل را ره آورد سفر حج تأليف نموده در سال 1293 منتشر كرد.

حاجي فرهاد ميرزا كه دست پرورده ادب وسياست و علم و فضيلت بوده مردي كتاب دوست و ادب دوست و ادب پرور بوده كه مجلس او محفل ادباء و فضلاء و ملجاء ارباب حوائج قرار گرفته در فرهنگ پژوهي عشق و علاقه داشت و لذا بسياري از خوشنويسان و خطاطان و فضلا را براي نوشتن نسخ كمياب مأمور كرده بوده و به كار استنساخ كتب نفيس پرداخته چنانچه در اكثر كتب فهرست مي بينم كه به دستور شاهزاده حاجي فرهاد ميرزا معتمد الدوله نشاط نگاشته شده است و از آن جمله:

كتاب احكام الجهاد - كه شايد به خط نسخ و نستعليق خود آن مرحوم باشد و نسخه ي در كتابخانه مجلس است.

كتاب بدايع اللغه - كه به امر او نسخه به خط نستعليق نصر الله كردستاني در سال 1287 نوشته شده.

كتاب المعجم في معايير اشعار العجم - كه در سال «1295» حاجي فرهاد ميرزا حكومت فارس را داشته فرمان داده تا به خط نستعليق نوشته اند.

كتاب تحفة العراقين خاقاني - كه از كتب مورد علاقه مشاراليه بوده و خود مقدمه ي در آن نسخه خطي كتابخانه مجلس نگاشته است.

كتاب ديوان خاقاني - را از قسطنطنيه خواست در سال 1274 در حكومت اصفهان به خط مرحوم آقا محمد كاظم واله شاعر عارف اصفهاني خوشنويس معروف


استنساخ نمود.

كتاب تذكره خواص الامة - سبط بن جوزي را در ايام حكومت كردستان (چهارم شهر شوال 1284 هجري) با مركب چاپ استنساخ نموده و با كتاب مطالب السئوال محمد به طلحه شافعي به چاپ رسيده است.

و از آثار ديگر مرحوم معتمد الدوله كتاب نصاب است كه در لغت انگليسي - عربي - فارسي منظوم كرده قدرت اين اديب فاضل را در سه زبان و قدرت نظم او را نشان مي دهد كه چه قريحه سرشاري داشته است.

از خدمات برجسته شاهزاده معتمدالدوله تعمير صحن كاظمين است كه در تاريخ سال 1293 شروع و تا سال 1299 ظاهرا آن را به اتمام رسانيده چنانكه خود در مقدمه كتاب قمقام (طبع حاضر صفحه 6 و 7 تصريح نموده) كه در حقيقت شش سال مشغول تعمير صحن و تذهيب روضه منوره امامين الهمامين حضرت امام موسي كاظم و حضرت جواد الائمه ابن الرضا عليهماالسلام بوده و دري كه از شرق صحن وارد مي شود به نام باب الفرهاد معروفست و تاريخ آن را در زنبيل نوشته و قبر خود حاجي فرهاد ميرزا نيز در ايوان و رواق شرقي قرار گرفته است [4] وفاتش به نقل اكثر مورخين طهران ذيقعده سال 1305 رخ داده است و جنازه او را به كاظمين برده در محلي كه پيش بيني كرده بود دفن كردند و يك سال فاصله اختلاف فاصله نقل جنازه است.

معتمد الدوله غير از سه كتاب مذكور، كنز الحساب را كه شرح فارسي خلاصة الحساب شيخ بهائي رضوان الله عليه است نگاشت و منشآتي نوشت ونصاب انگليسي نگاشت كه چاپ شده و ما نمي دانيم فرانسه هم به همين وضع منظوم شده و چاپ شده يا نه در هر حال اين مرد سياسي اديب خدمات ديني بسيار شايسته به كشور و


اسلام نموده كه شايان تقدير است و به همين جهت اكثر نويسندگان نام او را به احترام مي برند.

از كتب نفيس مشاراليه كتاب زنبيل است كه كشكول بسيار زيبائي از نظم و نثر خود او و ديگران است و قمقام زخار همين كتاب حاضر، مقتل كامل شايسته معتبريست كه از نظر خوانندگان مي گذرد.

اميد است كشور ما از اين رجال خادم علم و فضيلت بسيار پرورش دهد و اين كتاب مورد علاقه اهل دانش قرار گيرد.

تهران سوم ماه شعبان 1377

حسين عماد زاده


كتاب قمقام زخار و صمصام بتار

بسم الله الرحمن الرحيم

حمد نامحدود آفريدگار را كه آفريدگان را از مايه ي جود پايه ي وجود بخشيده، و از همگان نوع انسان را كه واسطه العقد آفرينش است برگزيده، به زيور عقلش بياراست تا بدين مزيت قابل معرفت و حامل امانت شد، پس عرفان خويش عرضه داشت، گروهي را هيبت جلال ديده بدوخت، حضرتش را كافر شدند، و خدمتش را نشناختند، و زمره ي را پرتو جمال هستي بسوخت، عز كبريايش را عارف گشتند و دل و جان در باختند، چنانكه سيد كونين ابوعبدالله الحسين سلام الله عليه از ميان جمع، مانند شمع سر بركرد، قامت برافراخت، چهره برافروخت، جلوه ي حسناء جمالش را در رسته ي من يزيد يافت، آن مايه بها كه بر آن مزيد نبود برذمت همت فرض گرفت، انبياء مرسلين و شهداء و صديقين در هر زمان خودنمائي خويش كردند، تا وعده را هنگام وفا رسيد، و مكنون غيب را پرده ي خفا برافتاد، خامس آل عبا ختم سعادت را به ميدان شهادت تاخت و جان عزيز درباخت، فرزندان گرامي و برادران نامي و قرابت و تبار و اصحاب كبار همه را فدا كرد، چندانكه به نزول نصر نيز از صعود به حضرت عز باز نايستاد، تا ثار الله شد و به خطاب: يا ايتها النفس المطمئنة مخاطب آمد، و درود نامعدود بر صاحب مقام محمود، و شافع يوم موعود، محمد مصطفي صلي الله عليه و آله و آل طاهرينش باد سيما ابن عمه و اخوه و زوج ابنته


و ابوبنيه صاح الحوض و اللواء، اميرالمؤمنين علي بن ابيطالب صلي الله عليهم و آله و سلم تسليما.