بسم الله الرحمن الرحيم
تاریخ : 85/08/08
آقاي هدايتي
در رابطه با إبن تيميه و كتاب معروفش منهاج السنة و ساير كتب ايشان كه عقائدش را در آنها مطرح كرده است، توضيح بفرمائيد.
استاد حسيني قزويني
إبن تيميه يك چهره شناخته شده در جهام اسلام است. حتي من بر اين باورم كه دنياي يهوديت و مسيحيت هم چهره او را كاملا مي شناسند.
نام ايشان، احمد است و در سال 661 هجري قمري در منطقه حرّان از توابع شام به دنيا آمد. تحصيلات اوليه را تا 17 سالگي در همانجا گذراند و پس از حمله مغول، در منطقه شامات، ترس عجيبي در دل مردم افتاد و پدر ايشان ـ عبد الحميد ـ به همراه خانواده اش حرّان را ترك كردند و آمدند در دمشق ساكن شدند. تا سال 698 هجري قمري، چيزي از إبن تيميه كه ظهور و بروز كرده باشد، در دست نداريم. اولين موضوعي كه از إبن تيميه داريم، در اوائل قرن هشتم است كه در منطقه اي در اطراف دمشق، مطالبي در رابطه با توحيد از او سوال كردند، به ويژه در رابطه با اين آيه:
الرَّحْمَنُ عَلَي الْعَرْشِ اسْتَوَي
سوره طه/آيه5
و ايشان پاسخي دادند كه متناسب با افكار بني اسرائيل و نشان گر اعتقاد به جسمانيت خداوند بود و اين باعث شد كه مردم عليه ايشان شوريدند و غوغايي در ميان علماء أهل سنت ايجاد شد. به طوري كه در 8 رجب سال 705 هجري، قضات أهل سنت او را به قصر نايب السلطنه آوردند و مطالب ايشان را قرائت كردند و دو جلسه مناظره با يكي از علماء بزرگ أهل سنت به نام كمال الدين زملكاني انجام شد و انحراف ايشان كاملا محرز شد و يكي از قضات، او را به زندان محكوم كرد و در 23 ربيع الأول سال 707 هجري از زندان آزاد شد. ولي به خاطر پافشاري بر نشر عقائد باطلش، قاضي بدر الدين ايشان را محاكمه كرد و در رابطه با توسل به پيامبر اكرم (صلي الله عليه و آله)، ايشان إسائه ادب كرد و به همين دليل، ايشان را دوباره روانه زندان كردند و در سال 708 هجري از زندان آزاد شد و فعاليت مجدد ايشان در نشر افكار ضدّ اسلامي او باعث شد در سال 709 هجري به اسكندريه مصر تبعيد شود و پس از 8 ماه، به قاهره رفت. إبن كثير ـ از مدافعان ايشان ـ در كتاب البداية و النهاية مي گويد:
در 22 رجب سال 720 هجري، إبن تيميه را به دار الخلافة احضار كردند و قضات و مفتيان مذاهب اسلامي او را به خاطر فتاواي خلاف، به زندان انداختند و عاقبت در سال 728 هجري در زندان قلعه دمشق از دنيا رفت.
اما كتاب منهاج السنة مهم ترين و مبسوط ترين كتاب ايشان به شمار مي رود و أخيراً در عربستان سعودي با تحقيقي مفصّل، در 9 جلد چاپ شده و آراء و عقائد ايشان در اين كتاب آمده است. به تعبير علامه اميني (ره) ـ صاحب كتاب الغدير ـ بايد اين كتاب را منهاج البدعة بناميم. كتاب منهاج السنة در ردّ كتاب علامه حلي (ره) به نام منهاج البراعة بود. وقتي اين كتاب به دست علامه حلي (ره) رسيد و خواند و فهميد كه إبن تيميه نه چيزي را متوجه مي شود و نه أدله اي كه آورده، عقلي و محكمه پسند است، به تعبير إبن حجر عسقلاني فرمود:
اگر مي فهميدم كه إبن تيميه حرف مرا مي فهمد، بر او جوابي مي نوشتم. ولي مي دانم اگر جوابي بنويسم، حرف مرا نمي فهمد.
تا الآن هم عمده عقائد وهابيت ـ در عربستان سعودي و ساير بلاد ـ بر محور مطالب منهاج السنة إبن تيمية است.
* * * * * * *
آقاي هدايتي
آيا شما به مدركي رسيده ايد كه ايشان در كجا تحصيل كرده است و تحصيلات ايشان به چه صورتي بوده است؟
استاد حسيني قزويني
آنچه كه محرز است، ايشان تا 17 سالگي در همان منطقه حرّان تحصيل كرده است و نزد پدرش و ديگر اساتيد همان منطقه بود. ولي ما نمي توانيم انكار كنيم كه داراي ذهني قوي و استعداد خوبي بود و علاقه زيادي داشت براي مناقشه كردن و ردّ كردن عقائد و سعي داشت با گفتار بزرگان و علماء عصر خويش مخالفت كند.
با توجه به مطالبي كه ايشان در منهاج السنة آورده در رابطه با نبي مكرم (صلي الله عليه و آله) و آقا أمير المؤمنين (عليه السلام) و أهل بيت عصمت و طهارت (عليهم السلام)، ايشان همان خطي را ادامه دادند كه دودمان بني أميه و شجره ملعونه در قرآن بنيان گذاري كردند. اگر تمام مطالب ايشان بگذاريد كنار مطالب معاويه و يزيد و ديگران كه فضائل علمي و معنوي أهل بيت (عليهم السلام) را زير سوال بردند، مي بينيد كه با هم يكي هستند. اين آقايان مدعي هستند كه دوست دار أهل بيت (عليهم السلام) هستند، ولي مطالب إبن تيميه را قبول مي كنند و اين دو با هم متضاد هستند. نمي شود كسي مدعي محبت أهل بيت (عليهم السلام) باشد و إبن تيميه را هم به عنوان رهبر فكري و امام و پيشواي مذهبي قبول كرده باشد.
إبن تيميه از كساني است كه وقتي به موضوع شهادت آقا أمير المؤمنين (عليه السلام) مي رسد، عملكرد عبد الرحمن بن ملجم مرادي را كاملاً توجيه مي كند و او را آدمي عابد و زاهد و متدين مي داند و مي گويد وقتي إبن ملجم، حضرت علي (عليه السلام) را كشت:
كان يعتقد أن الله و رسوله يحب قتل علي.
بر اين باور بود كه خدا و رسولش از قتل علي، خوشنود هستند.
منهاج السنة لإبن تيمية، ج7، ص153
كسي كه اين چنين تفكري دارد، نمي تواند محبت أهل بيت (عليهم السلام) در قلبش نفوذ كند و به تعبير إبن حجر عسقلاني در كتاب الدرر الكامنة:
عده اي از أهل سنت، إبن تيميه را منافق مي دانستند، چون نسبت به علي إسائه ادب داشت و در صحيح مسلم (ج1،ص61) هم آمده است:
لا يحبني إلا مؤمن و لا يبغضني إلا منافق.
الدرر الكامنة، ج1، ص155
* * * * * * *
آقاي هدايتي
قضاتي كه إبن تيميه را زنداني كردند، چه دين و مذهبي داشتند؟ آيا از طرف علماء أهل سنت، كساني بودند كه كتابي در نقد و ردّ منهاج السنة نوشته باشند؟
استاد حسيني قزويني
در رابطه با قضات و بزرگان أهل سنت كه ايشان را محاكمه كردند، آنچه كه در ذهن بنده است، اولين كسي كه ايشان را محكوم كرد، آقاي كمال الدين زملكاني است. إبن كثير دمشقي سلفي در كتاب البداية و النهاية مي گويد:
در آخرين باري كه إبن تيميه را محكوم كردند، قضات 4 مذهب ـ شافعي و مالكي و حنبلي و حنفي ـ او را محاكمه و به زندان انداختند و همان زندان هم آخرين زندان او بود و در سال 728 هجري در زندان از دنيا رفت.
البداية و النهاية لإبن كثير، ج14، ص47
إبن حجر عسقلاني ـ كه روحيه ضدّ شيعي دارد و از أعلام و أركان علمي أهل سنت است ـ در كتاب الدرر الكامنة مي گويد:
يكي از قضات شافعي مذهب دمشق دستور داد إعلام كنند:
من إعتقد عقيدة إبن تيمية حلّ دمه و ماله.
كسي كه به عقائد إبن تيميه عقيده داشته باشد، خونش هدر و اموالش مباح است.
الدرر الكامنة، ج1، ص147
اين نشان مي دهد كه قضات أهل سنت نسبت به ايشان موضع گرفتند.
علماء بزرگ أهل سنت در نقد كتاب منهاج السنة كتاب نوشته اند:
1. تقي الدين سُبْكي ـ از شخصيت هاي طراز اول أهل سنت ـ : الدرة المضيئة في الردّ علي إبن تيمية و شفاء السقام في زيارة خير الأنام ـ كه ملا علي قاري فقيه مشهور حنفي و مقيم مكه مكرمه شرحي محققانه بر آن نوشته است ـ
2. محمد بن أبوبكر أخنائي ـ متوفاي 763 هجري ـ : المقالة المرضية في الرد علي إبن تيمية
3. سمهودي: وفاء الوفاء بأخبار دار المصطفي
در بررسي هايي كه نسبت به كتاب هايي كه در ردّ كتاب منهاج السنة و ساير كتب و عقائد إبن تيميه نوشته شده داشتم، حدود 20 كتاب توسط علماء أهل سنت مستقلّاً نوشته است.
* * * * * * *
آقاي هدايتي
آقاي محمد بن عبد الوهاب بعد از قرن ها، مجدداّ أفكار إبن تيميه را زنده كرد. مختصري در مورد زندگي ايشان هم توضيح بفرماييد.
استاد حسيني قزويني
محمد بن عبد الوهاب، پدرش از شخصيت هاي متدين منطقه بود. ايشان در سال 1115 هجري قمري در شهر عُييْنه از توابع نجد عربستان سعودي به دنيا آمد و فقه حنبلي را در زادگاه خودش آموخت و براي ادامه تحصيل به مدينه منوره رفت. حتي گفته شده كه در دوران تحصيل، بعضي از مطالب انحرافي را به زبان مي آورد و بعضي از اساتيد ايشان، گوش زد مي كردند. حتي پدرش تذكر مي داد كه فرزند من در آينده موجب انحراف ديگران خواهد شد. برادرش، سليمان نام دارد كه به دليل مطالب ضدّ ديني محمد بن عبد الوهاب، بارها با ايشان درگيري لفظي داشتند. محمد بن عبد الوهاب از همان ابتداء، علاقه خاصي به مدعيان دروغين نبوت داشت و علاقه داشت در مورد آنها مطالعه كند و مطالب آنها را مطرح كند. محمد بن عبد الوهاب جرأت نمي كرد در زمان پدرش اين مطالب را إظهار كند؛ چون پدرش موقعيت خوبي در منطقه داشت. تا اين كه در سال 1153 هجري پدرش از دنيا رفت، ايشان هم زمينه را براي نشر افكار خودش و إبن تيميه و دودمان بني أميه فراهم ديد. حتي در بعضي از كتبي كه در نقد افكار ايشان نوشته شده، مانند الدرر السنية في الردّ علي الوهابية نوشته أحمد زيني دحلان ـ مفتي مكه مكرمه كه به همه بينندگان توصيه مي كنم اين كتاب را مطالعه كنند ـ آمده است كه بعضي از اساتيد محمد بن عبد الوهاب مانند محمد بن سليمان و شيخ محمد حياة السِنْدي وقتي آثار انحراف و گمراهي را در او ديدند، گفتند:
سيضل هذا و يضل الله به من أبعده و أشقاه.
او گمراه خواهد شد و كساني كه دور از رحمت خدا هستند و شقي، به دست او گمراه خواهند شد.
الدرر السنية في الرد علي الوهابية لأحمد زيني دحلان، ص42
هم چنين در همين صفحه مي گويد:
و كان والده عبد الوهاب من العلماء الصالحين، فكان أيضا يتفرس في ولده المذكور الإلحاد و يذمه كثيرا و يحذر الناس منه و كذا أخوه سليمان بن عبد الوهاب فكان ينكر ما أحدثه من البدع و الضلال و العقائد الزائغة، أنه ألّف كتابا في الرد عليه.
پدر محمد بن عبد الوهاب از علماء صالح بود و در فرزندش، إلحاد و بي ديني را احساس كرد و او را هميشه مذمت مي كرد و مردم را از ارتباط با فرندش برحذر مي داشت و برادرش سليمان، عقائد او را انكار مي كرد و كتاب مستقلي در ردّ عقائد او نوشت.
الدرر السنية في الرد علي الوهابية لأحمد زيني دحلان، ص42
در صفحه 40 آمده است:
النزاع بينه و بين أخيه، خاف أخوه أن يأمر بقتله، فارتحل إلي المدينة المنورة و ألف رسالة في الرد عليه و أرسلها له فلم ينته.
وقتي نزاع ميان محمد و برادرش سليمان افتاد، سليمان احساس كرد شايد برادرش دستور قتل او را صادر كند و به مدينه منوره هجرت كرد و كتابي در ردّ او نوشت و به برادرش فرستاد، ولي او از اين كارهاي خلافش دست بر نداشت و متنبّه نشد.
الدرر السنية في الرد علي الوهابية لأحمد زيني دحلان، ص40
ايشان مسافرت هاي زيادي به كشورهاي مختلف مانند ايران ـ اصفهان، قزوين، همدان، قم ـ و عراق داشت و اولين بار، عقائد انحرافي خود را در بصره مطرح كرد و مردم بصره هم عليه او قيام كردند و نزديك بود او را بكشند و او هم شبانه بصره را ترك كرد و به منطقه اي در اطراف مكه رفت و عقائدش را منتشر كرد. گفته شده است كه با مستفر همفر ـ جاسوس مشهور انگليسي ـ در بصره ديدار داشتند و گفتگوهايي را انجام دادند و قراردادهايي را نوشتند. محمد بن عبد الوهاب هو در حدّ توان، آن قرارداد و موافقت نامه ميان خود و مستر همفر را انجام داد.
* * * * * * *
آقاي هدايتي
فهرستي از عقائد إبن تيميه و محمد بن عبد الوهاب بفرماييد.
استاد حسيني قزويني
با توجه به بررسي هاي كه نسبت به وهابيت داشتم ـ و مي توانم ادعا كنم بيش از 25 سال است كه عمده مطالعه و بررسي هاي من، اكثراً در محور افكار و عقائد وهابيت بود ـ مي توانم عقائد وهابيت را در چند محور اساسي ترسيم كنم:
1. مطالب ضدّ توحيد قرآني و بنا نهادن توحيد إسرائيلي
با اينكه قرآن صراحت دارد:
وَ لَمْ يَكُنْ لَهُ كُفُوًا أَحَدٌ
سوره إخلاص/آيه4
لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْءٌ
سوره شوري/آيه11
و هرگونه جسمانيت را از ذات أقدس ربوبي نفي مي كند، ولي اولين چيزي كه در عقائد وهابيت مي بينيم، بحث تجسيم خداوند است. متأسفانه جديدا در اينترنت يك إستفتائي از لجنه عالي إفتاء عربستان سعودي ديدم كه سوال كرده اند از آنها:
اگر كسي معتقد باشد خداوند در همه جا هست، چه حكمي دارد؟
در جواب گفته اند:
خداوند در آسمان ها و در عرش قرار دارد و هر كس معتقد باشد خداوند در همه جا هست، اول بايد او را نصيحت و موعظه كرد و اگر موعظه را نپذيرفت، او مرتدّ و قتلش واجب است.
با اين كه قرآن صراحت دارد:
وَ هُوَ مَعَكُمْ أَيْنَ مَا كُنْتُمْ
سوره حديد/آيه4
وَ نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَيْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِيدِ
سوره ق/سوره16
فَأَيْنَمَا تَوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ
سوره بقره/آيه115
اينها مطالبي را گفته اند كه واقعا انسان خجالت مي كشد آنها را بيان كند. هم چنين آقاي بن باز ـ مفتي أعظم سابق عربستان سعودي ـ فتوا داد:
كسي كه معتقد به كروي بودن زمين باشد و بگويد زمين به دور خورشيد مي چرخد، كافر و مرتدّ است و قتلش واجب.
اگر در اينترنت جستجويي داشته باشيد، اين مطلب در سايت هاي وهابيت و أهل سنت آمده است. اينها در مسئله توحيد، همان مسائلي را مطرح مي كنند كه در تورات و انجيل آمده و مبني بر إسرائيليات است.
2. حرام بودن توسل به پيامبر اكرم (صلي الله عليه و آله)
و منهم من ينسبه إلي الزندقه لقوله: النبي (صلي الله عليه و سلم) لا يستغاث به و أن في ذلك تنقيصا و منعا من تعظيم النبي (صلي الله عليه و سلم).
تعدادي از مسلمانان، إبن تيميه را زنديق و ملحد مي دانند. چون نسبت به نبي (صلي الله عليه و سلم) جسارت كرده و مقام حضرت را پايين آورده است و مي گويد: توسل به نبي (صلي الله عليه و سلم) بدعت و حرام است.
الدرر الكامنة في أعيان المائة الثامنة، ج1، ص155
3. جسارت در حق أمير المؤمنين (عليه السلام)
و منهم من ينسبه إلي النفاق، لقوله في علي ما تقدم ـ أي قضية أنه أخطأ في سبعة عشر شيئا ـ و لقوله: إنه ـ أي علي ـ كان مخذولا حيثما توجه و أنه حاول الخلافة مرارا فلم ينلها و إنما قاتل للرئاسة لا للديانة و لقوله: إنه كان يحب الرئاسة و لقوله: أسلم أبو بكر شيخا يدري ما يقول و علي أسلم صبيا و الصبي لا يصح إسلامه و بكلامه في قصة خطبة بنت أبي جهل و أن عليا مات و ما نسيها. فإنه شنع في ذلك، فألزموه بالنفاق، لقوله صلي الله عليه و سلم: و لا يبغضك إلا منافق.
تعدادي از مسلمانان، إبن تيميه را منافق مي دانند؛ چون نسبت به علي جسارت كرده و نسبت هاي ناروايي به ايشان داده است. در حالي كه پيامبر (صلي الله عليه و سلم) فرموده است: جز منافق، كسي بغض علي را در دل ندارد.
الدرر الكامنة في أعيان المائة الثامنة لإبن حجر العسقلاني، ج1، ص155
وقتي إبن حجر بحث درگيري ميان علامه حلي (ره) و إبن تيميه را مطرح مي كند، مي گويد:
كم من مبالغة لتوهين كلام الرافضي أدّته أحيانا إلي تنقيص علي رضي الله عنه.
إبن تيميه در پاسخ به علامه حلي به قدري زياده روي كرده است كه منجر به تنقيص مقام علي رضي الله عنه شده است.
لسان الميزان لإبن حجر، ج6، ص319
و قال إبن تيمية في حق علي: أخطأ في سبعة عشر شيئا، ثم خالف فيها نص الكتاب.
إبن تيميه در مورد علي گفته است: در 17 مورد خطا كرده و با قرآن مخالفت كرده است.
من گمان نمي كنم نفاقي بالاتر از اين باشد. أمير المؤمنين (عليه السلام) كه در حقش آيه تطهير آمده است و در آيه مباهله، تنها فرد شايسته براي حضور در مباهله است و در آيه ولايت، ولايتش در رديف ولايت خداوند و پيامبر اكرم (صلي الله عليه و آله) قرار گرفته است و پيامبر اكرم (صلي الله عليه و آله) در مورد او فرمود:
الحق مع علي و علي مع الحق و يدور الحق معه حيث ما دار.
آن وقت إبن تيميه در مورد او اين چنين مي گويد!
با اين كه در مورد علم حضرت علي (عليه السلام)، شيعه و سني و حتي مسيحيان هم بر اين عقيده هستند كه آقا أمير المؤمنين (عليه السلام) أعلم از صحابه بود و پيامبر اكرم (صلي الله عليه و آله) هم فرمود:
أنا مدينة العلم و علي بابها، فمن أراد المدينة فليأت الباب.
المستدرك علي الصحيحين الحاكم النيشابوري، ج3، ص126
و در تاريخ زندگي أمير المؤمنين (عليه السلام) ثبت شده است كه تمام صحابه در مشكلات علمي، به حضرت علي (عليه السلام) مراجعه مي كردند و حتي خلفاء گفته اند:
لولا علي لهلك أبو بكر
لولا علي لهلك عمر
لولا علي لهلك عثمان
ولي إبن تيميه در مورد علم حضرت علي (عليه السلام) مي گويد:
اين طور نيست كه علي عالم به همه چيز باشد و اين كه إبن عباس شاگرد علي بود، كلام باطلي است.
منهاج السنة لإبن تيمية، ج7، ص536
حتي مي گويد:
و المعروف أن عليا أخذ العلم عن أبي بكر.
علي علمش را از أبوبكر ياد گرفته است.
منهاج السنة لإبن تيمية، ج5، ص513
هم چنين مي گويد:
و عثمان جمع القرآن كله بلا ريب و كان أحيانا يقرؤه في ركعة و علي قد إختلف فيه هل حفظ القرآن كله أم لا؟
عثمان تمام قرآن را جمع كرد و تمام قرآن را در يك ركعت قرائت مي كرد و در مورد علي اختلاف شده است كه آيا او تمام قرآن را حفظ بود يا نه؟
منهاج السنة لإبن تيمية، ج8، ص229
به گمان من، حتي پيرزني كه در پشت كوه زندگي مي كند و آشنايي زيادي با فرهنگ ندارد، اگر اين حرف ها را بشنود، به عقل و شعور إبن تيميه مي خندد.
إبن تيميه در مورد إبن ملجم مرادي مي گويد:
و الذي قتل عليا كان يصلي و يصوم و يقرأ القرآن، كان يعتقد أن الله و رسوله يحب قتل علي.
قاتل علي اهل نماز و روزه بود و قرآن مي خواند و بر اين باور بود كه خدا و رسولش از قتل علي، خوشنود هستند.
منهاج السنة لإبن تيمية، ج7، ص153
با اين كه تمام أهل سنت اين را نقل كرده اند كه پيامبر اكرم (صلي الله عليه و آله) فرمود:
يقتلك أشقي هذه الأمة، كما عقر ناقة الله أشقي بني فلان من ثمود.
شقي ترين افراد اين أمت تو را خواهد كشت، همان گونه كه شقي ترين افراد ثمود، ناقه صالح را كشت.
مسند أبي يعلي، ج1، ص431 ـ مجمع الزوائد للهيثمي، ج9، ص136 ـ المعجم الكبير للطبراني، ج2، ص247 ـ كنز العمال للمتقي الهندي، ج13، ص192 ـ تخريج الأحاديث و الآثار للزيلعي، ج1، ص465 ـ تاريخ مدينة دمشق لإبن عساكر، ج42، ص543
4. برخورد نادرست با أهل بيت (عليهم السلام)
نسبت به أهل بيت (عليهم السلام) و حضرت صديقه طاهره (سلام الله عليها) هم تعابير تندي دارد. ولي از گفتن آنها صرف نظر مي كنم. امروز هم مي بينيم كه بعضي از تحصيل كردگان و دانشجويان و علماء أهل سنت هم از افكار ايشان حمايت مي كنند و اين جاي تعجب و تأسف دارد.
5. تكفير مسلمانان
از مباني شاخص وهابيت، تكفير مسلمانان به دليل توسل به نبي مكرم (صلي الله عليه و آله) و صالحين و أنبياء (عليهم السلام) است. حتي هيئت عالي إفتاء هم رسماً فتوا بر اين تكفير داده است.
6. بدعت
اينها هر كاري را كه در زمان پيامبر اكرم (صلي الله عليه و آله) و صحابه انجام نشده، انجام آن را بدعت مي دانند. حتي اگر شنيده باشيد، وقتي تلگراف آمد، آنها رسماّ فتوا به حرمت استفاده از تلگراف دادند. حتي دست كشيدن به پرده كعبه و ذكر گفتن با تسبيح و مراسم بزرگداشت نبي مكرم (صلي الله عليه و آله) را بدعت مي دانند. حتي فتوا داده اند اگر كسي مولودي بگيرد، حتي براي فرزند خودش جشن تولد بگيرد، بدعت و حرام است.
* * * * * * *
* * * * * * *
* * * * * * *
««« و السلام عليكم و رحمة الله و بركاته »»»
